सेप्सिस, ज्याला रक्त विषबाधा म्हणूनही ओळखले जाते, हा एक विशिष्ट आजार नाही तर संसर्गामुळे होणारा एक प्रणालीगत दाहक प्रतिसाद सिंड्रोम आहे. हा संसर्गाचा एक अनियंत्रित प्रतिसाद आहे, ज्यामुळे जीवघेणा अवयव बिघडतो. ही एक गंभीर आणि वेगाने वाढणारी स्थिती आहे आणि जगभरात मृत्यूचे एक प्रमुख कारण आहे. सेप्सिससाठी उच्च-जोखीम गटांना समजून घेणे आणि आधुनिक वैद्यकीय चाचणी पद्धतींच्या मदतीने (मुख्य निदान अभिकर्मकांसह) लवकर निदान करणे हे त्याचा मृत्युदर कमी करण्यासाठी महत्त्वाचे आहे.
सेप्सिसचा धोका कोणाला जास्त असतो?
संसर्ग झाल्यास कोणालाही सेप्सिस होऊ शकतो, परंतु खालील गटांना जास्त धोका असतो आणि त्यांना अतिरिक्त काळजी घेणे आवश्यक आहे:
- लहान मुले आणि वृद्ध: या व्यक्तींचे एक सामान्य वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांची अविकसित रोगप्रतिकारक शक्ती. लहान मुले आणि लहान मुलांची रोगप्रतिकारक शक्ती अद्याप पूर्णपणे विकसित झालेली नाही, तर वृद्धांची रोगप्रतिकारक शक्ती वयानुसार कमी होते आणि अनेकदा अनेक अंतर्निहित आजारांसह असते, ज्यामुळे त्यांना संसर्गाशी प्रभावीपणे लढणे कठीण होते.
- दीर्घकालीन आजार असलेले रुग्ण: मधुमेह, कर्करोग, यकृत आणि मूत्रपिंडाचा आजार, दीर्घकालीन अडथळा आणणारा फुफ्फुसीय आजार (सीओपीडी) किंवा एचआयव्ही/एड्स यांसारख्या आजार असलेल्या रुग्णांच्या शरीराची संरक्षण यंत्रणा आणि अवयवांची कार्ये कमकुवत असतात, ज्यामुळे संसर्ग नियंत्रणाबाहेर जाण्याची शक्यता जास्त असते.
- रोगप्रतिकारक शक्ती कमकुवत असलेल्या व्यक्ती: यामध्ये केमोथेरपी घेत असलेले कर्करोगाचे रुग्ण, अवयव प्रत्यारोपणानंतर इम्युनोसप्रेसंट घेणारे लोक आणि स्वयंप्रतिकार रोग असलेले लोक यांचा समावेश आहे, ज्यामध्ये त्यांची रोगप्रतिकारक शक्ती रोगजनकांना प्रभावीपणे प्रतिसाद देऊ शकत नाही.
- गंभीर दुखापत किंवा मोठी शस्त्रक्रिया असलेले रुग्ण: मोठ्या प्रमाणात भाजलेल्या, गंभीर दुखापत झालेल्या किंवा मोठ्या शस्त्रक्रिया झालेल्या रुग्णांमध्ये, त्वचा किंवा श्लेष्मल त्वचा अडथळा नष्ट होतो, ज्यामुळे रोगजनकांना आक्रमण करण्यासाठी एक मार्ग मिळतो आणि शरीर उच्च ताणाच्या स्थितीत असते.
- आक्रमक वैद्यकीय उपकरणांचे वापरकर्ते: कॅथेटर (जसे की सेंट्रल वेनस कॅथेटर, युरिनरी कॅथेटर) असलेले रुग्ण, व्हेंटिलेटर वापरणारे किंवा त्यांच्या शरीरात ड्रेनेज ट्यूब असलेले रुग्ण, ही उपकरणे मानवी शरीरात रोगजनकांच्या प्रवेशासाठी "शॉर्टकट" बनू शकतात.
- अलिकडेच संसर्ग झालेल्या किंवा रुग्णालयात दाखल झालेल्या व्यक्ती: विशेषतः न्यूमोनिया, पोटाचा संसर्ग, मूत्रमार्गाचा संसर्ग किंवा त्वचेचा संसर्ग असलेल्या रुग्णांसाठी, जर उपचार वेळेवर किंवा अप्रभावी झाले नाहीत तर, संसर्ग सहजपणे रक्तात पसरू शकतो आणि सेप्सिस होऊ शकतो.
सेप्सिस कसा शोधायचा? की डिटेक्शन अभिकर्मक मध्यवर्ती भूमिका बजावतात.
जर उच्च जोखीम असलेल्या व्यक्तींमध्ये संसर्गाची संशयास्पद लक्षणे (जसे की ताप, थंडी वाजून येणे, श्वास घेण्यास त्रास होणे, जलद हृदय गती आणि गोंधळ) आढळली तर त्यांनी ताबडतोब वैद्यकीय मदत घ्यावी. लवकर निदान हे क्लिनिकल मूल्यांकन आणि प्रयोगशाळेच्या चाचण्यांच्या मालिकेवर अवलंबून असते, ज्यामध्ये विविध प्रकारचे इन विट्रो डायग्नोस्टिक (IVD) चाचणी अभिकर्मक हे डॉक्टरांचे अपरिहार्य "डोळे" आहेत.
- सूक्ष्मजीव संवर्धन (रक्त संवर्धन) - निदान "सुवर्ण मानक"
- पद्धत: रुग्णाच्या रक्ताचे, मूत्राचे, थुंकी किंवा संसर्गाच्या इतर संशयित ठिकाणांचे नमुने गोळा केले जातात आणि कल्चर माध्यम असलेल्या बाटल्यांमध्ये ठेवले जातात, जे नंतर रोगजनकांच्या (जीवाणू किंवा बुरशी) वाढीस प्रोत्साहन देण्यासाठी उष्मायन केले जातात.
- भूमिका: सेप्सिसची पुष्टी करण्यासाठी आणि कारक रोगजनक ओळखण्यासाठी हे "सुवर्ण मानक" आहे. एकदा रोगजनकाचे संवर्धन झाल्यानंतर, डॉक्टरांना सर्वात प्रभावी प्रतिजैविक निवडण्यासाठी मार्गदर्शन करण्यासाठी अँटीमायक्रोबियल संवेदनशीलता चाचणी (AST) केली जाऊ शकते. तथापि, त्याची मुख्य कमतरता म्हणजे लागणारा वेळ (सामान्यत: निकालांसाठी 24-72 तास) असतो, जो सुरुवातीच्या आपत्कालीन निर्णय घेण्यास अनुकूल नाही.
- बायोमार्कर चाचणी - जलद "अलार्म सिस्टम"
कल्चरमधील वेळखाऊ दोष भरून काढण्यासाठी, जलद सहाय्यक निदानासाठी विविध बायोमार्कर डिटेक्शन अभिकर्मकांचा मोठ्या प्रमाणावर वापर केला जातो.- प्रोकॅल्सीटोनिन (PCT) चाचणी: हे सध्या सेप्सिसशी संबंधित सर्वात महत्वाचे आणि विशिष्ट बायोमार्कर आहे.पीसीटीहे निरोगी व्यक्तींमध्ये खूप कमी प्रमाणात आढळणारे प्रथिन आहे, परंतु गंभीर जिवाणू संसर्गादरम्यान शरीरातील अनेक ऊतींमध्ये मोठ्या प्रमाणात तयार होते.पीसीटी चाचण्या (सामान्यतः इम्युनोक्रोमॅटोग्राफिक किंवा केमिल्युमिनेसेंट पद्धती वापरून) १-२ तासांच्या आत परिमाणात्मक परिणाम देतात.पीसीटीपातळी बॅक्टेरियाच्या सेप्सिसचे अत्यंत सूचक आहेत आणि अँटीबायोटिक थेरपीच्या प्रभावीतेचे निरीक्षण करण्यासाठी आणि औषध बंद करण्याचे मार्गदर्शन करण्यासाठी याचा वापर केला जाऊ शकतो.
- सी-रिअॅक्टिव्ह प्रोटीन (CRP) चाचणी: सीआरपी हे एक तीव्र-टप्प्याचे प्रथिन आहे जे जळजळ किंवा संसर्गाच्या प्रतिसादात वेगाने वाढते. अत्यंत संवेदनशील असले तरी, ते कमी विशिष्ट आहेपीसीटीकारण विषाणूजन्य संसर्ग आणि आघात यासह विविध परिस्थितींमध्ये ते वाढू शकते. हे सहसा इतर मार्करसह वापरले जाते.
- पांढऱ्या रक्तपेशींची संख्या (WBC) आणि न्यूट्रोफिल टक्केवारी: ही सर्वात मूलभूत पूर्ण रक्त गणना (CBC) चाचणी आहे. सेप्सिसच्या रुग्णांमध्ये अनेकदा WBC मध्ये लक्षणीय वाढ किंवा घट आणि न्यूट्रोफिल्सची टक्केवारी वाढलेली असते (डावीकडे शिफ्ट). तथापि, त्याची विशिष्टता कमी आहे आणि इतर निर्देशकांसह त्याचा अर्थ लावणे आवश्यक आहे.
- आण्विक निदान तंत्रे - अचूक "स्काउट्स"
- पद्धत: पॉलिमरेज चेन रिएक्शन (पीसीआर) आणि मेटाजेनोमिक नेक्स्ट-जनरेशन सिक्वेन्सिंग (एमएनजीएस) सारख्या तंत्रे. या तंत्रज्ञानामध्ये रोगजनक न्यूक्लिक अॅसिड (डीएनए किंवा आरएनए) थेट शोधण्यासाठी विशिष्ट प्राइमर्स आणि प्रोब (ज्यांना प्रगत "अभिकारक" म्हणून पाहिले जाऊ शकते) वापरले जातात.
- भूमिका: त्यांना कल्चरची आवश्यकता नसते आणि ते काही तासांत रक्तातील रोगजनकांना वेगाने ओळखू शकतात, अगदी कल्चर करणे कठीण असलेल्या जीवांना देखील शोधू शकतात. विशेषतः जेव्हा पारंपारिक कल्चर नकारात्मक असतात परंतु क्लिनिकल संशय जास्त असतो, तेव्हा mNGS गंभीर निदानात्मक संकेत देऊ शकते. तथापि, या पद्धती अधिक महाग आहेत आणि प्रतिजैविक संवेदनशीलतेची माहिती प्रदान करत नाहीत.
- लॅक्टेट चाचणी - "संकट" पातळी मोजणे
- सेप्सिसमुळे होणाऱ्या अवयवांच्या अपयशाचे मुख्य कारण टिश्यू हायपोपरफ्यूजन आणि हायपोक्सिया आहे. वाढलेले लॅक्टेट पातळी हे टिश्यू हायपोक्सियाचे स्पष्ट चिन्हक आहे. बेडसाइड रॅपिड लॅक्टेट चाचणी किट प्लाझ्मा लॅक्टेट सांद्रता (मिनिटांत) वेगाने मोजू शकतात. हायपरलॅक्टेटेमिया (>२ मिमीोल/लीटर) गंभीर आजार आणि खराब रोगनिदान दर्शवते आणि सघन उपचार सुरू करण्यासाठी हे एक महत्त्वाचे सूचक आहे.
निष्कर्ष
सेप्सिस ही काळाच्या विरोधात एक शर्यत आहे. वृद्ध, दुर्बल, अंतर्निहित वैद्यकीय परिस्थिती असलेले आणि विशिष्ट वैद्यकीय परिस्थिती असलेले हे प्राथमिक लक्ष्य आहेत. या उच्च-जोखीम गटांसाठी, संसर्गाच्या कोणत्याही लक्षणांवर सावधगिरीने उपचार केले पाहिजेत. आधुनिक वैद्यकशास्त्राने रक्त संस्कृती, बायोमार्कर चाचणी यासारख्या विविध पद्धतींद्वारे जलद निदान प्रणाली स्थापित केली आहे.पीसीटी/सीआरपी, आण्विक निदान आणि लैक्टेट चाचणी. यापैकी, विविध प्रकारचे अत्यंत कार्यक्षम आणि संवेदनशील शोध अभिकर्मक हे लवकर चेतावणी, अचूक ओळख आणि वेळेवर हस्तक्षेपाचे आधारस्तंभ आहेत, ज्यामुळे रुग्णांच्या जगण्याची शक्यता मोठ्या प्रमाणात वाढते. जोखीम ओळखणे, सुरुवातीच्या लक्षणांना संबोधित करणे आणि प्रगत शोध तंत्रज्ञानावर अवलंबून राहणे ही या "अदृश्य किलर" विरुद्ध आमची सर्वात शक्तिशाली शस्त्रे आहेत.
पोस्ट वेळ: सप्टेंबर-१५-२०२५